5. จนฺทนสุตฺตวณฺณนา

[96] เหฏฺฐาติ กามภเวฯ ตตฺถ หิ ปริพฺภมนฺตสฺส ปติฏฺฐา ทุลฺลภา เยภุยฺเยน ตตฺถ สตฺตา นิมุคฺคา เอว โหนฺติ, ตสฺมา เหฏฺฐา อปฺปติฏฺโฐ สํสาโรฯ อุปรีติ มหคฺคตภเวฯ ตตฺถ หิ นิพฺพตฺตสฺส นิพฺพานํ อารุหิตุํ อาลมฺพนา ทุลฺลภา, ฌานาภิรติยา ตตฺเถว นิกนฺติ เตสํ พลวตี โหติ, ตสฺมา อุปริ อนาลมฺพโน สํสาโรฯ เปสิตตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโตฯ ตโย กมฺมาภิสงฺขาราติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโย ตโย อภิสงฺขาราฯ เตน ‘‘นนฺทีปุพฺพโก กมฺมภโว’’ติ วตฺวา ‘‘นนฺทิํ ชเนตฺวา’’ติ วุตฺโตฯ กามสญฺญาสีเสน กามจฺฉนฺทสฺส คหณํ, กามจฺฉนฺทปมุขานิ จ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานีติ อาห ‘‘กามสญฺญาคหเณน ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานี’’ติฯ รูปภโว รูปํ ภวปทโลเปนฯ รูปภวคฺคหเณน เจตฺถ เสสภวสฺสปิ คหณํฯ ตสฺส สํโยชนคฺคหเณน ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานิฯ มโหเฆติ สํสารมโหเฆฯ เตสนฺติ กามภวาทีนํ คหเณน ภวภาเวน ตเทกลกฺขณตายฯ อรูปภโว คหิโต ลกฺขณหารนเยนฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จนฺทนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. วาสุทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[97] ฉฏฺฐํ เหฏฺฐา เทวตาสํยุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตตฺถเมวฯ

วาสุทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สุพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา

[98] สุพฺรหฺมาติ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส นามํฯ ตสฺส สตฺถุ สนฺติกูปสงฺกมนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส กิรา’’ติอาทิมาหฯ ตเทว โสกํ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติฯ อจฺฉราสงฺฆปริวุโตติ สหสฺสมตฺเตน อจฺฉราสงฺเฆน ปริวุโตฯ นนฺทนกีฬิกนฺติ นนฺทนวนกีฬิกํฯ หตฺถํ อาคจฺฉตีติ หตฺถคยฺหุปโค โหติฯ คนฺเถนฺตีติ เอตฺถ มาลาเวฐนมฺปิ ขิฑฺฑาปสุตตายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญถา ปุปฺผานิเยว ตาย ตาย จิตฺตสฺส วเสน มาลาภาเวน หตฺถํ อุปคจฺฉนฺตีติฯ อุปจฺเฉทกกมฺมวเสนาติ ตสฺมิํ เทวโลเก อายุเสเส สติ เอว ตสฺส ปน อุปฆาตกสฺส ลทฺโธกาสสฺส ปาปกมฺมสฺส วเสนฯ ‘‘ปหาโร’’ติ ทิวสสฺส ตติโย ภาโค วุจฺจติ, ตสฺมา เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกเวลายเมวาติ อตฺโถฯ

ปิยวตฺถุกโสเกนาติ ปิยวตฺถุนิมิตฺตเกน โสเกนฯ รุปฺปมาโนติ ปีฬิยมาโนฯ สตฺตเม ทิวเสติ มนุสฺสคณนาย สตฺตเม ทิวเสฯ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํเยว นิรเย นิพฺพตฺติตพฺพํ อิมินา ตาหิ จ สเหว ปุพฺเพ ตสฺส ปาปกมฺมสฺส กตตฺตาฯ รุปฺปีติ จิตฺตสนฺตาสํ อาปชฺชิฯ นิทฺธมิตุนฺติ นีหริตุํ อปเนตุํฯ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวาติ ตาหิ ปญฺจสตาหิ อจฺฉราหิ สทฺธิํ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวาฯ

อิทนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ ทสฺเสติ อาสนฺนปจฺจกฺขภาวโตฯ นิจฺจนฺติ สทาฯ สฺวายํ นิจฺจตฺโถ อธิปฺปายวเสน คเหตพฺโพติ ตตฺถ ปหาตพฺพํ คเหตพฺพญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘เทวโลเก’’ติอาทิมาหฯ น คเหตพฺโพ เหตุปวตฺติโต ปุพฺเพ ตสฺส อุตฺราสสฺส อภาวโตฯ เตสูติ ทุกฺเขสุฯ ตานิ หิ เหตุปจฺจเยหิ กตฺตพฺพโต คาถายํ ‘‘กิจฺเฉสู’’ติ วุตฺตานิฯ กิจฺเฉสูติ วา กิจฺฉนิมิตฺตํฯ ยาสญฺหิ ปโยควิปตฺตีนํ วเสนสฺส ตานิ ทุกฺขานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตา หิ อสฺส ปโยควิปตฺติโย คติวิปตฺติโย สตฺถุ สนฺติกํ อุปคมเนน หาเยยฺยุํฯ นิพฺพตฺตานํ ทิฏฺฐานีติ นิพฺพตฺตานํ วเสน ทิฏฺฐานิ ทุกฺขานิฯ เตสุ จ ทุกฺเขสุฯ สพฺพตฺถ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ ฑยฺหมาโน วิย จิตฺตสนฺตาเปนฯ

จตฺตาริปิ สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌตีติ โพธิ, สติอาทิธมฺมสามคฺคี, ตสฺมา โพชฺฌา โพธิโตฯ สา ปน โพธิ ภาวนากาเรเนว ปวตฺตติ, อญฺญตฺรสทฺทโยเคน จ ‘‘โพชฺฌา’’ติ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต มุญฺจิตฺวาปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โพชฺฌงฺคภาวน’’นฺติ อาหฯ ตโปคุณนฺติ ธุตธมฺมมาหฯ โส หิ ตณฺหาโลลุปฺปสฺส ตปนโต ตโป, สยํ คุณสภาวตฺตา คุณสนฺนิสฺสยโต จ คุณนฺติฯ เตนาห ‘‘ธุตงฺคสงฺขาตํ ตโปคุณ’’นฺติฯ สพฺเพ สงฺขารคตา นิสฺสชฺชียนฺติ เอตฺถาติ สพฺพนิสฺสคฺโค, อสงฺขตธาตูติ อาห ‘‘สพฺพนิสฺสคฺคาติ นิพฺพานโต’’ติฯ

อินฺทฺริยสํวโรว ปฐมํ เวทิตพฺโพ ปฏิปตฺติกฺกมวเสน ตสฺเสว ปฐมตฺตาฯ ตํ ปน ปฏิปตฺติกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยสํวเร หี’’ติอาทิมาหฯ นิปฺปริยายโต มคฺคปริยาปนฺนา เอว โพชฺฌงฺคาติ อาห ‘‘สหวิปสฺสนาย โพชฺฌงฺเค’’ติฯ ตสฺสาติ ตถาภาเวน ตสฺส โยคิโนฯ ยสฺมา เทวปุตฺตสฺส สตฺถา ตํ คาถํ วตฺวา อุปริ จ สจฺจานิ ปกาเสสิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควา จตุสจฺจวเสน เทสนํ วินิวตฺเตสี’’ติฯ เทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติ กามํ ตสฺเสว วิเสสาธิคโม อิธาคโต, ปญฺจสตมตฺตาหิ ปน อจฺฉราหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห มหาสติปฏฺฐานสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.106) ‘‘โส เทสนาปริโยสาเน ปญฺจหิ อจฺฉราสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ตํ สมฺปตฺติํ ถาวรํ กตฺวา เทวโลกเมว อคมาสี’’ติฯ

สุพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กกุธสุตฺตวณฺณนา

[99] ‘‘นนฺทามี’’ติ วุตฺเต นนฺที นาม ปพฺพชิตสฺส มลนฺติ โจเทตุกาโม เทวปุตฺโต ‘‘นนฺทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘กิํ ลทฺธา’’ติ? อาหฯ เตน ‘‘ตยา มม อธิปฺเปตนนฺทิยา อิธ ปจฺจโย เอว นตฺถิ, กุโต สา นนฺที’’ติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ตุฏฺฐิ นามา’’ติอาทิฯ อถ เทวปุตฺโต นนฺทิยา อสติ โสเกน ภวิตพฺพํ, โสโก จ ปพฺพชิตสฺส มลนฺติ โจเทนฺโต อาห ‘‘เตน หิ, สมณ, โสจสี’’ติฯ ภควา ตมฺปิ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘กิํ ชียิตฺถา’’ติอาทิมาหฯ กิํ มํ ชินาตีติ อตฺโถ?

ยทิ เต นนฺทิโสกา น สนฺติ หาสวตฺถุโน ลาภสฺส ชานิยา จ อภาวโต, เอกวิหาริโน ปน อรติยา ภวิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘กจฺจิ ตํ เอกมาสีนํ, อรตี นาภิกีรตี’’ติฯ ตสฺมิมฺปิ ภควตา ปฏิกฺขิตฺเต อถ เนสมฺปิ นนฺทิโสการตีนํ อภาเว การณํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ ตฺว’’นฺติ คาถมาห? อถสฺส ภควา ตํ การณํ ปเวเทนฺโต ‘‘อฆชาตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อฆชาตสฺสาติ อเฆ ชาตสฺสฯ เตนาห ‘‘วฏฺฏทุกฺเข ฐิตสฺสา’’ติฯ ชาตตณฺหสฺส อปฺปหีนตณฺหสฺส วฏฺฏทุกฺขํ อาคตเมว การณสฺส อปฺปหีนตฺตาฯ ตสฺเสว หิ การณสฺส อปฺปหีนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยตีติ หิ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ทุกฺขปฺปวตฺติยา สาปิ ตณฺหาปฺปวตฺติ เตน ทสฺสิตาฯ อิตีติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ

กกุธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุตฺตรสุตฺตวณฺณนา

[100] นวมนฺติ อุตฺตรสุตฺตํ เหฏฺฐา เทวตาสํยุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตตฺถเมวฯ

อุตฺตรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[101] ทสเม กามํ เทวตาสํยุตฺเตปิ ‘‘อิทํ หิ ตํ เชตวน’’นฺติอาทินา อิมา เอว คาถา อาคตาฯ ตตฺถ ‘‘อญฺญตรา เทวตา’’ติ นิทานํ อาโรปิตํฯ เหฏฺฐา อาคตนยตฺตา เอว หิ โปตฺถเกสุ น ลิขิตํ, อิธ ปน เทวปุตฺตสํยุตฺเต ‘‘อนาถปิณฺฑิโก เทวปุตฺโต’’ติ นิทาเน นิคเม จ อาคตํ, ตตฺถ เทวปุตฺเตน สตฺถุ วุตฺตปฺปการคุณปเวทนวเสน วุตฺตํฯ สตฺถา ปน ภิกฺขูนํ ตมตฺถํ ปเวเทนฺโต ‘‘อญฺญตโร เทวปุตฺโต’’ติ อาหฯ ตถา ปเวทเน ปน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อานนฺทตฺเถรสฺสา’’ติอาทิมาหฯ อนุมานพุทฺธิยาติ อนุมานญาณสฺสฯ อานุภาวปฺปกาสนตฺถนฺติ พลทีปนตฺถํฯ

อนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นานาติตฺถิยวคฺโค

1. สิวสุตฺตวณฺณนา

[102] ตติยวคฺคสฺส ปฐมนฺติ ตติยวคฺเค ปฐมสุตฺตํฯ วุตฺตตฺถเมว เหฏฺฐา สตุลฺลปกายิกวคฺเค ปฐมสุตฺเตฯ

สิวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เขมสุตฺตวณฺณนา

[103] ปฐมํเยวาติ ชรามรณาทิภาวโต ปเควฯ พลวจินฺตนํ จินฺเตตีติ ยถา สากฏิโก อชานิตฺวา วิสเม มคฺเค สกฏํ ปาเชนฺโต อกฺเข ฉินฺเน ปติกาตุํ อวิสหนฺโต ทุกฺขี ทุมฺมโน พลวจินฺตนํ จินฺเตติ, มหนฺตํ จิตฺตสนฺตาปํ ปาปุณาติ, เอวํ อธมฺมวาที มจฺจุมุขํ ปตฺโต พลวจิตฺตสนฺตาปํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ธมฺมจริยาย นปฺปมชฺชิตพฺพนฺติฯ

เขมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เสรีสุตฺตวณฺณนา

[104] ยํ ทานํ เทมีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทมิฯ ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺฐุ อภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทมิ เตน อนากฑฺฒนียตฺตาฯ ‘‘น ทาโส น สหาโย’’ติ วตฺวา ตทุภยํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาย ทาสพฺยสฺส อุปคตตฺตาฯ สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวาวิสฺสชฺชนโตฯ สามี หุตฺวา เทติ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโตฯ สามิปริโภคสทิสา เหตสฺสายํ ปวตฺตตีติฯ

อถ วา โย ทานสีลตาย ทายโก ปุคฺคโล, โส ทาเน ปวตฺติเภเทน ทานทาโส ทานสหาโย ทานปตีติ ติปฺปกาโร โหตีติ ทสฺเสติฯ ตทสฺส ติปฺปการตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาตพฺพฏฺเฐน ทานํ, อนฺนปานาทิฯ ตตฺถ ยํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ ตณฺหาธิปนฺนตาย, ตสฺส วเส วตฺตนโต ทาโส วิย โหติฯ ยํ ปเรสํ ทียติ, ตตฺถปิ อนฺนปานสามญฺเญน อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทตี’’ติฯ สหาโย หุตฺวา เทติ อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพสฺส ปเรสํ ทาตพฺพสฺส จ สมสมฏฺฐปเนนฯ ปติ หุตฺวา เทติ สยํ เทยฺยธมฺมสฺส วเส อวตฺติตฺวา ตสฺส อตฺตโน วเส วตฺตาปนโตฯ

อปโร นโย – โย อตฺตนา ปณีตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปเรสํ นิหีนํ เทติ, โส ทานทาโส นาม ตนฺนิมิตฺตนิหีนภาวาปตฺติโตฯ โย ยาทิสํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ, ตาทิสเมว ปเรสํ เทติ, โส ทานสหาโย นาม ตนฺนิมิตฺตนิหีนาธิกภาววิสฺสชฺชเนน สทิสภาวาปตฺติโตฯ โย อตฺตนา นิหีนํ ปริภุญฺชิตฺวา ปเรสํ ปณีตํ เทติ, โส ทานปติ นาม ตนฺนิมิตฺตเสฏฺฐภาวปฺปตฺติโตฯ กมฺมสริกฺขโก หิ วิปาโก, ตสฺมา เทวปุตฺโต ‘‘ทานปตี’’ติ วทนฺโต ‘‘อหํ ตาทิโส อโหสิ’’นฺติ ทสฺเสติฯ

‘‘จตูสุ ทฺวาเรสุ ทานํ ทียิตฺถา’’ติ ปาฬิยํ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทานนฺติ ยิฏฺฐํ, ตญฺจ โข สพฺพสาธารณวเสน กตนฺติ อาห ‘‘สมณ …เป.… ยาจกาน’’นฺติฯ

ปพฺพชฺชูปคตาติ ยํ กิญฺจิ ปพฺพชฺชํ อุปคตาฯ โภวาทิโนติ ชาติมตฺตพฺราหฺมเณ วทติฯ นาลตฺถ พุทฺธสุญฺญตฺตา ตทา โลกสฺสฯ ทุคฺคตาติ ทุกฺขชีวิกกปฺปกา กสิรวุตฺติกาฯ เตนาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสา’’ติฯ กสิวาณิชฺชาทิชีวิกํ อนุฏฺฐาตุํ อสมตฺถา อิธ ‘‘กปณา’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘กาณกุณิอาทโย’’ติฯ ปถาวิโนติ อทฺธิกาฯ วนิพฺพกาติ ทายกานํ คุณกิตฺตนกมฺมผลกิตฺตนวเสน ยาจกา เสยฺยถาปิ นคฺคาทโยฯ เตนาห ‘‘อิฏฺฐํ ทินฺน’’นฺติอาทิฯ ปสตมตฺตนฺติ วีหิตณฺฑุลาทิวเสน วุตฺตํฯ สราวมตฺตนฺติ ยาคุภตฺตาทิวเสนฯ ยถา คามลาโภ คาเม อุปฺปชฺชนโก อายลาโภ, เอวํ ตตฺถ ทฺวารลาโภติ อาห ‘‘ตตฺถ อุปฺปชฺชนกสตสหสฺเส’’ติฯ มหนฺตตรํ ทานํ อทํสุ อญฺญสฺสปิ ธนสฺส วินิโยคํ คตตฺตาฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ มหนฺตตรํ ทานํ กตํ สนฺธายฯ รญฺโญ หิ ตตฺถ ทานํ อิตฺถาคารสฺส ทาเนน มหตา อภิภูตํ วิย ปฏินิวตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘ปฏินิวตฺตี’’ติฯ โกจีติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ เตนาห ‘‘กตฺถจี’’ติฯ อเนกวสฺสสหสฺสายุกกาเล ตสฺส อุปฺปนฺนตฺตา อสีติวสฺสสหสฺสานิ โส ราชา ทานมทาสีติฯ

เสรีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ฆฏีการสุตฺตวณฺณนา

[105] จตุตฺถํ เหฏฺฐา เทวตาสํยุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตตฺถเมวฯ

ฆฏีการสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ชนฺตุสุตฺตวณฺณนา

[106] เย วินเย อปกตญฺญุโน สํกิเลสิเกสุ โวทานิเยสุ ธมฺเมสุ น กุสลา ยํ กิญฺจิ น การิโน วิปฺปฏิสารพหุลาฯ เตสํ อนุปฺปนฺนญฺจ อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ อาห ‘‘อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย…เป.… อุทฺธจฺจปกติกา’’ติฯ สาราภาเวน ตุจฺฉตฺตา จ นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา’’ติฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐิตตุจฺฉมานา’’ติฯ มาโน หิ เสยฺยสฺส เสยฺโยติ สทิโสติ จ ปวตฺติยา วิเสสโต ตุจฺโฉฯ จาปลฺเลนาติ จปลภาเวน, ตณฺหาโลลุปฺเปนาติ อตฺโถฯ มุขขราติ มุเขน ผรุสา, ผรุสวาทิโนติ อตฺโถฯ วิกิณฺณวาจาติ วิสฏวจนา, สมฺผปฺปลาปตาย อปริยนฺตวจนาฯ เตนาห ‘‘อสํยตวจนา’’ติอาทิฯ จณฺฑโสเต พทฺธนาวาสทิสาติ เอเตน อนวฏฺฐิตกิริยตํ ทสฺเสติฯ เยน สมนฺนาคตา สตฺตา เอกสฺมิํ ฐาเน ฐาตุํ วา นิสีทิตุํ วา น สกฺโกนฺติ, อิโต จิโต จ วิจรนฺติฯ อนวฏฺฐิตจิตฺตาติ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ น อวฏฺฐิตจิตฺตาฯ วิวฏอินฺทฺริยาติ อสํวุตจกฺขาทิอินฺทฺริยาฯ

คุณกถาย สทฺธิํ กถิยมาโน นิคฺคุณสฺส อคุโณ ปากโฏ โหติ ชาติมณิสมีเป ฐิตสฺส วิย กาจมณิโน โทโสฯ สุขชีวิโนติ สุเข ฐิตาฯ ยถา ทายกานํ สุภรํ โหติ, เอวํ สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตชีวิกาฯ เตนาห ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขู’’ติอาทิฯ

อตฺตโน รุจิวเสน คามกิจฺจํ เนตีติ คามณิ, เต ปน หีเฬนฺโต วทติ ‘‘คามณิกา’’ติฯ วิสฺสชฺเชตฺวาติ สติโวสฺสคฺควเสน วิสฺสชฺเชตฺวา กิเลสมุจฺฉายาติ มหิจฺฉาสงฺขาตาย ตณฺหามุจฺฉายฯ สีลวนฺตานํเยว หิ ทุปฺปฏิปตฺติํ สนฺธาย เทวปุตฺโต วทติฯ วตฺตพฺพยุตฺตเกเยวาติ โอวาเทน มยา อนุคฺคเหตพฺพเมวฯ ฉฑฺฑิตกาติ ปริจฺจตฺตา อาจริยุปชฺฌายาทีหิฯ ตโต เอว อนาถา อปฺปติฏฺฐาฯ เปตาติ วิคตชีวิตา มตาฯ ยถา เปตา, ตเถว โหนฺติ อตฺตหิตาสมตฺถตาย วิญฺญูนํ ชิคุจฺฉิตพฺพตาย จฯ

ชนฺตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โรหิตสฺสสุตฺตวณฺณนา

[107] เอโกกาเสติ จกฺกวาฬสฺส ปริยนฺตสญฺญิเต เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถา’’ติ อิทํ ภุมฺมวจนํ, สามญฺญโต วุตฺตมฺปิ ‘‘โส โลกสฺส อนฺโต’’ติ วจนโต วิสิฏฺฐวิสยเมว โหติฯ ‘‘น ชายติ น มียตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น จวติ น อุปปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ อปราปรํ…เป.… คหิต’’นฺติฯ ปทคมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติ อุปริ สจฺจานิ ปกาเสตุกาโมฯ สงฺขารโลกสฺส หิ อนฺโต นิพฺพานํฯ

ทฬฺหํ ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวาฯ โส เอว ทฬฺหธมฺโมติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทฬฺหธนู’’ติฯ อุตฺตมปฺปมาเณนาติ สหสฺสถามปฺปมาเณนฯ ธนุสิปฺปสิกฺขิตตาย ธนุคฺคโห, น ธนุคฺคหมตฺเตนาติ อาห ‘‘ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโย’’ติฯ ‘‘ธนุคฺคโห’’ติ วตฺวา ‘‘สิกฺขิโต’’ติ วุตฺเต ธนุสิกฺขาย สิกฺขิโตติ วิญฺญายติ, สิกฺขา จ เอตฺตเก กาเล สมตฺถสฺส อุกฺกํสคโต โหตีติ อาห ‘‘ทส ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโต’’ติฯ อุสภปฺปมาเณปีติ วีสติยฏฺฐิโย อุสภํ, ตสฺมิํ อุสภปฺปมาเณ ปเทเสฯ วาลคฺคนฺติ วาฬโกฏิํฯ กตหตฺโถติ ปริจิตหตฺโถฯ กตสรกฺเขโปติ วิวฏสรกฺเขปปเทสทสฺสนวเสน สรกฺเขปกตาวีฯ เตนาห ‘‘ทสฺสิตสิปฺโป’’ติฯ ‘‘กตสิปฺโป’’ติ เกจิฯ อสนฺติ เอเตนาติ อสนํ, กณฺโฑฯ ตาลจฺฉายนฺติ ตาลจฺฉาทิํ, สา ปน รตนมตฺตา, วิทตฺถิจตุรงฺคุลา วาฯ

ปุรตฺถิมสมุทฺทาติ เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬ ปุรตฺถิมสมุทฺทาฯ สมุทฺทสีเสน ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ วทติฯ ปจฺฉิมสมุทฺโทติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ นิปฺปปญฺจตนฺติ อทนฺธการิตํฯ สมฺปตฺเตติ ตาทิเสน ชเวน คจฺฉนฺเตน สมฺปตฺเตฯ อโนตตฺเตติ เอตฺถาปิ ‘‘สมฺปตฺเต’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา’’ติ เอตฺถาปิฯ ตทาติ ยทา โส โลกนฺตคเวสโก อโหสิ, ตทาฯ ทีฆายุกกาโลติ อเนกวสฺสสหสฺสายุกกาโลฯ จกฺกวาฬโลกสฺสาติ สามญฺญวเสน เอกวจนํ, จกฺกวาฬโลกนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺติ ปุพฺพปริจริยสิทฺธาย นิกนฺติยาฯ สสญฺญิมฺหิ สมนเกติ น รูปธมฺมมตฺตเก, อถ โข ปญฺจกฺขนฺธสมุทาเยติ ทสฺเสติฯ สมิตปาโปติ สมุจฺฉินฺนสํกิเลสธมฺโมฯ

โรหิตสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. นนฺทสุตฺตนนฺทิวิสาลสุตฺตวณฺณนา

[108-109] นนฺทสุตฺตวิสาลสุตฺตานิ สตฺตมอฏฺฐมานิ เหฏฺฐา สํวณฺณิตรูปตฺตา วุตฺตตฺถาเนวฯ

นนฺทสุตฺตนนฺทิวิสาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ